O Katedrze Studiów Interkulturowych Europy Środkowo Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego

Katedra Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej powstała na Wydziale Lingwistyki Stosowanej i Filologii Wschodniosłowiańskich Uniwersytetu Warszawskiego w r. 2001 (Uchwała Senatu UW z dnia 26.09.2001). W tym samym roku Senat UW (Uchwała z dnia 14.11.2001) zatwierdził utworzenie w Katedrze zaocznych studiów II stopnia na kierunku kulturoznawstwo, specjalność kulturoznawstwo Europy Środkowo-Wschodniej (pierwszy rocznik rozpoczął studia 1.10.2002). Od 1.10.2007 uchwałą Senatu UW z dnia 12.04.2006 rozpocznie naukę pierwszy rocznik studentów studiów I stopnia.

Katedra powstała z potrzeby ogarnięcia w badaniach naukowych i nauczaniu uniwersyteckim regionu, w którym w szczególny sposób przejawia się jedność i wielość Europy, w którym Wschód łączy się z Zachodem (geograficzny podział na Europę Wschodnią i Zachodnią przebiega przez środek Polski).

Pojawienie się Katedry było świadectwem powrotu pojęcia EŚW do dyskursu europejskiego, zdynamizowanego w końcowej fazie negocjacji akcesyjnych Polski do UE, a także potrzeby refleksji naukowej nad odrębnością regionu, w którym w szczególny sposób przejawia się jedność i wielość Europy, a Wschód łączy się z Zachodem. Region, definiowany za Oskarem Haleckim i Jerzym Kłoczowskim, jako „obszar położony pomiędzy Niemcami a Rosją” uznaliśmy za zbyt wąski. Zdając sobie sprawę z wagi problematyki przeszłości regionu i jego niegdysiejszej specyfiki – na geograficzne nałożyliśmy dodatkowo ramy historyczne obszarów, „które przez szereg stuleci wchodziły w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów, to znaczy Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, oraz historycznych królestw Czech i Węgier”[1]. Dodatkowo, przy świadomości skomplikowanych powiązań historyczno-kulturowych, będących skutkiem realizacji planów imperialnych przez okalające region mocarstwo Habsburgów, Rosję i Niemcy (Prusy), do regionu włączyliśmy także te kraje – mimo dyskusyjności pojęcia „wspólnoty dziejów” w oczach podbitych przez nie narodów. Tak szeroko rozumiana Europa Środkowo-Wschodnia (=Środkowa i Wschodnia) stanowi obszar wyjątkowy ze względu na niespotykany chyba w żadnym innym rejonie świata tygiel uwarunkowań kulturowych i wpływów religijnych, a także ze względu na permanentnie wstrząsające region turbulencje wskutek aspiracji politycznych poszczególnych krajów, a ostatnio – z powodu ekspansjonistycznych dążeń Rosji. Nasze szerokie podejście nie wynika przy tym z ambicji całościowego ujęcia fenomenu EŚW, naszą misję upatrujemy raczej w próbach konceptualizacyjnego uporządkowania tej złożonej materii, przy świadomości nieostatecznego charakteru rezultatu naszych poszukiwań i konieczności ich redefiniowania wraz ze zmieniającymi się okolicznościami.

Zmieniający się jak w kalejdoskopie kontekst społeczny, polityczny, kulturowy niezmiennie pokazuje, jak wiele się w tej części Europy dzieje, uzasadniając wyodrębnienie związanej z nią problematyki zarówno w optyce historyczno-kulturowej (poznawczej), jak i polityczno-kulturowej (prognostycznej). Już z tego choćby względu świętująca dziś dwudziestolecie Katedra Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej na progu swej działalności została postawiona przed koniecznością łączenia diachronii z synchronią. Rzec można: problemy badawcze wyznacza nam sama tysiącletnia tradycja regionu. Wśród obszarów naszych zainteresowań odnajdziemy więc najdawniejsze kontakty polityczno-kulturowe w trójkącie Niemcy – Polska – Ruś Kijowska (X-XII wiek), oparte o różne w ujęciu teologicznym, ale podobne w aspekcie moralnym tradycje chrześcijańskie: zachodnią (Rzym – Gniezno) i wschodnią (Bizancjum – Metropolia kijowska), na które nałożyła się w wiekach późniejszych zaborcza polityka Księstwa Moskiewskiego (a następnie Imperium Rosyjskiego) z jednej strony, z drugiej zaś Imperium Habsburskiego i Prus, co w ostatecznym rozrachunku doprowadziło do zdominowania tego regionu w XIX w. przez trzy cesarstwa: Niemiec, Austrii (Austro-Węgier) i Rosji. Ważne miejsce w naszych poszukiwaniach badawczych znajdują takie problemy, jak specyfika procesów narodotwórczych w regionie, rola języków i religii w kształtowaniu tożsamości jego mieszkańców oraz czynników zewnętrznych wpływających na relacje kulturowe i narodowościowe w EŚW w XIX i XX w., a także obecnie. Sporo uwagi poświęciliśmy historii najnowszej, zwłaszcza scalającemu region doświadczeniu dwóch totalitaryzmów. Jest to zarazem dramatyczny moment łączący obie perspektywy badawcze: historyczne doświadczenia kształtują poczucie tożsamości regionu leżącego na pograniczu cywilizacji wschodniej i zachodniej, regionu świadomego zagrożeń i nieufnego wobec wschodu, a podzielającego wartości zachodnie zwłaszcza w zakresie obywatelskiego modelu społeczeństwa i tożsamości.

Jeśli z diachronicznej perspektywy patrzymy na region głównie jako przestrzeń idei, specyficznych doświadczeń historycznych i kulturowych kształtujących wspólnotę środkowo-wschodnioeuropejską, to konteksty bieżące (jak np. trwający od 2015 r. kryzys uchodźczy, brutalna rzeczywistość rewolucji białoruskiej 2020 r., a zwłaszcza eksplozja rosyjskiej agresji militarnej przeciwko Ukrainie w 2022 r.) wymuszają konieczność dostrzeżenia Europy Środkowo-Wschodniej jako obszaru spraw bolesnych i trudnych. Także dziś z przykrością musimy stwierdzić, że współczesne wyzwania społeczne, polityczne, militarne, ekonomiczne, ideologiczne i kulturowe nie przybliżają nas do odpowiedzi na pytanie o możliwość ich rozwiązania na drodze dialogu międzykulturowego, zwłaszcza w obliczu aneksji terytorialnych i konfliktów zbrojnych jako przedłużenia polityki (neo)imperialnej.

Mimo dynamicznych przemian w regionie misja Katedry pozostaje niezmienna. Jest nią dążenie do coraz pełniejszego skategoryzowania uwarunkowań i skonceptualizowania złożonej sytuacji interkulturowej w EŚW. Jako Katedra jesteśmy w tej sytuacji „zanurzeni” nie tylko w sensie zbudowanego od podstaw programu badawczego, lecz także – a może przede wszystkim – jako zespół ludzi o różnych zapleczach etnicznych i kulturowych, zdecydowany działać wspólnie, przejawiający ciekawość siebie nawzajem i ciekawość podejmowanej problematyki, a także troskę o tzw. europejską przyszłość tej części kontynentu. Jest to zarazem zespół budujący pozycję Katedry opartą na trwałym dorobku, gotowy do kooperacji w różnych przedsięwzięciach badawczych i formacyjnych, uczciwy i lojalny w korzystaniu z cudzych rezultatów badawczych, szanujący dorobek poprzedników naukowych. Słowem – pracowników Katedry cechuje przywiązanie do etosu naukowca rozumianego jako grupowa orientacja na konkretne wartości w pracy badawczej, dydaktycznej i formacyjnej, takie jak dążenie do prawdy, poddawanie własnych hipotez próbie zespołowej dyskusji i weryfikacji, troska o popularyzację wiedzy i jej dostępność czy wreszcie – twórcze relacje między studentem a nauczycielem akademickim zgodne z postulatem jedności profesorów i studentów oraz postulatem służby społeczności akademickiej na rzecz społeczeństwa obywatelskiego.

Interkulturowa aktywność Katedry, jej zdolność do współpracy ze środowiskami naukowymi z krajów regionu jest skutkiem, a zarazem źródłem cennych kompetencji, chroniących nas przed syndromem rutyny i monotonii. Stanowiąc odwzorowanie modelu sytuacji interkulturowej regionu odpowiada zarazem na postulat współczesnej Europy, który odzwierciedla m.in. motto Unii Europejskiej: „jedność w różnorodności” / „zjednoczona w różnorodności”. Podkreślana w nim „różnorodność” sygnalizuje de facto złożoną problematykę tożsamości, będącą niejako naturalnym polem badawczym ogniskującym wysiłki pracowników. „Zjednoczenie” – „jedność” w różnorodności zaś, jest zgodne z interkulturowością, z immamentnymi dla niej dialogiem, wsparciem i wzajemnym poszanowaniem różnic kulturowych (etnicznych, językowych, religijnych etc.), tj. odrębnych tożsamości kulturowych oraz uznaniem ich równości wobec prawa będącego gwarantem niekonfliktowego współistnienia i wspólnego rozwoju społeczeństw.

W tym kontekście prowadzone w jednostce badania stanowią dociekania nad tożsamością kulturową Europy Środkowo-Wschodniej, a także świadomością społeczną i polityczną jej mieszkańców. Choć nie jest to problematyka nowa, to wiedza na temat wielu jej aspektów nadal jest powierzchowna, fragmentaryczna, nienadążająca za zmieniającymi się kontekstami. W tej materii badawczej bardzo często (wskutek przemian politycznych i społecznych w regionie, pojawienia się nowych źródeł i instrumentów badawczych) dochodzi do zmiany paradygmatów i przełamywania istniejących stereotypów, zaciemniających prawdę o rzeczywistości historyczno-kulturowej. Ich istnienie jest szkodliwe nie tylko dla rozumienia sytuacji interkulturowej w regionie, stanowią również barierę dla jego naturalnego rozwoju, co dobitnie unaoczniły wydarzenia roku 2020 w Białorusi czy rosyjska agresja zbrojna na pełną skalę wobec Ukrainy rozpoczęta 24 lutego 2022 r., stanowiące próbę unicestwienia białoruskiej i ukraińskiej tożsamości obywatelskiej.

Trwająca inwazja Rosji na Ukrainę w bolesny sposób zaktualizowała dwa ważne, a zarazem przeciwstawne pytania: o tożsamość – odrębność regionu oraz wspomnianą wyżej jego „jedność / zjednoczenie w różnorodności”. Bezdyskusyjność odrębności regionu w perspektywie wewnętrznej wyraźnie unaoczniły działania społeczeństw i władz krajów regionu, które rosyjską agresję przeciwko Ukrainie potraktowały jako zagrożenie dla własnej tożsamości, zaś w perspektywie zewnętrznej – na zasadzie kontrastu – decyzje i sposób działania władz krajów Europy Zachodniej, zauważane także w opiniach i komentarzach prasy zachodnioeuropejskiej. Rosyjska agresja każe zarazem poddać w wątpliwość samą „jedność”, tj. spójność regionu w znaczeniu przyjętym ogólnie, gdzie „jedność” to „spoista i zorganizowana całość”, „harmonijne współżycie i jednomyślne działanie”, a także w znaczeniu filozoficznym, gdy mowa jest o „wspólności i jedyności istoty, podstawy lub zasady czegoś”[2], a czasownik zjednoczyć [«połączyć w celu wspólnego działania ludzi, organizacje, siły itp.»[3]] podkreśla wspólnotowość, ideę wspólnego celu. Jednoznacznie wskazuje na to również oficjalna wykładnia unijna, zgodnie z którą „aby zapewnić pokój i dobrobyt oraz chronić bogactwo kultur, tradycji i języków w Europie, Europejczycy powinni działać wspólnie”[4]. Agresja rosyjska uniemożliwia rozpatrywanie regionu w tym paradygmacie. Ujawnia bowiem różnice w uznawanych przez Rosję wartościach cywilizacyjnych, plasując ją w obrębie cywilizacji azjatyckiej, zgodnie z projekcją współtwórcy rosyjskiej geopolityki i ideologii Aleksandra Dugina, który za ważny moment w procesie kształtowania tożsamości rosyjskiej, odrębnej od zachodniej, uznaje panowanie mongolskie[5]. Rosja, będąca w przeszłości źródłem wyzwań dla sąsiednich narodów, niejako swą bieżącą praktyką polityczną potwierdza i utrwala swój wizerunek „kulturowo innego, obcego”. Dodatkowo, społeczeństwo rosyjskie w kategoriach wymiarów kulturowych Geerta Hofstede należy uznać za kolektywistyczne, nie zaś jak większość społeczeństw Europy Środkowo-Wschodniej – za indywidualistyczne.

Wojenny kontekst sytuacyjny w regionie skłania ponadto do zweryfikowania tezy o niezachwianej woli prowadzenia interkulturowego dialogu przez społeczeństwa regionu, opartego na poszanowaniu odrębności i równych praw poszczególnych kultur i narodów. Zmusza do podzielenia powszechnej już opinii, że „nie jest to tylko wojna Putina, ale Rosjan”[6]. Dziś przeciętny Rosjanin nie akceptuje istnienia odrębnych tożsamości ukraińskiej i białoruskiej, Ukraińców i Białorusinów uważa za modyfikację narodu rosyjskiego, a język białoruski i ukraiński za dialekty języka rosyjskiego. Uznając ich terytoria za jeśli nie część „imperialnej Rosji”, to przynajmniej za sferę swych wpływów i rdzeń „rosyjskiego świata”, pod koniec marca 2022 r., czyli po miesiącu „bratobójczej” wojny, zdecydowana większość Rosjan (83%), zaakceptowała ukraińską politykę Władimira Putina, a prawie 76% respondentów – „operację specjalną” przeciwko Ukrainie. I choć na taki wynik sondaży mógł oczywiście wpłynąć strach lub konformizm ankietowanych, to mimo wszystko dowodzi on, że tylko nieliczna garstka nie dała się przekonać, że w wojnie z Ukrainą Rosja broni własnej suwerenności. Większość zachowuje się, jak po aneksji Krymu w 2014 r., którą Rosjanie entuzjastycznie poparli jako „akt sprawiedliwości dziejowej” i symptom „rosyjskiej wiosny”. Choć niewątpliwie jest to wynik intensywnych działań propagandowych, które – prowadzone wiekami – doprowadziły do wykształcenia się postawy społecznej, przez samych Rosjan określanej jako „gen rabstwa / niewolnictwa”, to zarazem należy pamiętać o tradycji rosyjskich zrywów rewolucyjnych, XIX wiecznych narodnikach, kulturze dysydenckiej, która plasuje ten kraj w kręgu kultur toczących odwieczną walkę z tyranią, despotyzmem i zniewoleniem podbitych narodów. Niemniej obecny „stan ducha” Rosjan, ich percepcja świata każą zrewidować czy wręcz na nowo opisać postawy większości społeczeństwa FR naznaczone pogardą dla obcego, wielkoruskim szowinizmem, przemocą imperialną i podatnością na wszelkiego rodzaju manipulacje.

Prawdziwy boom zainteresowań tą problematyką – jak już wspomniano – wyzwoliły ostatnie wydarzenia społeczno-polityczne i militarne, zwłaszcza bezprecedensowy zryw wolnościowy w Białorusi w 2020 r. oraz zbrojna agresja Rosji wobec Ukrainy. Związane z tym gwałtowne wstrząsy polityczne, społeczne i kulturowe w regionie EŚW, jak również głęboki kryzys tożsamościowy, jaki przeżywa Rosja podkreślająca dziś swą antyzachodnią orientację, nie pozostaną bez wpływu na dalszą działalność Katedry Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej. Staną się swoistym punktem odniesienia, miarą kolejnych przewartościowań i drogowskazem w naszych dalszych poszukiwaniach. W tym sensie obchodzony przez Katedrę jubileusz dwudziestolecia pracy dydaktycznej otwiera nowy rozdział w badaniach i dydaktyce meandrów tożsamości regionu, jego dziedzictwa kulturowego i historycznego. Będziemy go pisać bogatsi o doświadczenia, jakie zdobyliśmy w ciągu dwóch minionych dekad, a jednocześnie – jak dotąd, uważnie wsłuchując się w przesłania naszych znakomitych poprzedników badawczych – pamiętać o procesualnej naturze tożsamości, która „nie jest nam dana, trzeba ją wskrzesić, zbudować, a gdy się już posiądzie – wzmacniać”[7]. Siłą rzeczy, sama kategoria tożsamości, towarzysząca nam od samego początku istnienia Katedry, pozostanie naszym kluczowym narzędziem analitycznym do opisu i wyjaśniania szerokiego obszaru zjawisk, ich ciągłości i zmian, ich interpretacji w rożnych kontekstach społeczno-kulturowych regionu EŚW i różnych ujęciach: antropologiczno-kulturowym, etnologicznym, historycznym, literaturoznawczym, lingwistycznym i in.

 

Prof. dr hab. Joanna Getka (20.06.2022)

 

[1] Historia Europy Środkowo-Wschodniej, t. 1-2, red. J. Kłoczowski, Lublin 2000, wstęp.

[2] https://sjp.pwn.pl/slowniki/jedność.html

[3] https://sjp.pwn.pl/slowniki/zjednoczenie.html

[4] https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/symbols/eu-motto_pl

[5] Александр Дугин, Наш Путь. Стратегические перспективы развития России в XXI веке, Москва 1999, s. 18.

[6] https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/2161399,1,rosyjski-mein-kampf-to-nie-jest-wojna-putina-to-wojna-rosjan.read

[7] Zygmunt Bauman, Tożsamość – jaka była, jest, i po co?. W: A. Jawłowska (red.),
Wokół problemów tożsamości, Warszawa 2001, s. 8-9.